Śledź nas na:



„Zakon Jezuitów - powstanie i historia do momentu kasaty

Rozdział trzeci

Kasata zakonu Jezuitów

3.1. Francja

Straty, jakie Towarzystwo doznało w Chinach i Paragwaju, miały również konsekwencje finansowe. Można się tu dopatrzyć związku z kompromitującą aferą finansową o. Antoine de Lavalette, zakończoną krachem, który zadecydował o kasacie Jezuitów we Francji. Z myślą o lepszym zaopatrzeniu materialnym swej misji jeden z ojców podjął ryzyko przedsięwzięcia handlowego. Podczas wojny morskiej francusko - angielskiej, która była zgubna dla Francji, Anglicy zajęli sporo francuskich okrętów wraz z ładunkami. Straty były ogromne, najwięksi wierzyciele - armatorzy marsylscy przerzucili odpowiedzialność na francuską prowincję Jezuitów. Ponieważ oni odmówili spłacenia zobowiązań, cała sprawa została przekazana parlamentowi francuskiemu, który orzekł konfiskatę wszystkich domów i wszystkich dóbr we Francji. Ludwik XV po dłuższym czasie uległ naciskowi parlamentu i opinii publicznej oraz dekretem z 26 listopada 1764 roku rozwiązał Towarzystwo Jezusowe we Francji i koloniach francuskich. To było korzystne dla skarbu państwa, który znajdował się w trudnej sytuacji, choć pociągało to za sobą poważny zastój szkolnictwa. Większość Jezuitów francuskich przeszło do stanu świeckiego podporządkowując się dekretowi królewskiemu i pozostając nadal nauczycielami.

Inną przyczyną aktu okazała się książka jezuity Jeana Pichou o częstej komunii świętej, przeciw której wystąpili janseniści, ale także biskupi w listach pasterskich potępili tezy książki. Do potępienia przyłączyło się Święte Oficjum, a król zesłał autora na wygnanie16.

W lutym 1769 roku zmarł papież Klemens XIII. Po trzymiesięcznym konklawe wybrano nieprzychylnego Towarzystwu Jezusowemu, a został nim Klemens XIV. Należał on do zakonu Franciszkanów. W sprawie jezuickiej trzymał się stanowiska umiarkowanego, uważając, że zniesienie zakonu jest możliwe. Gdy został papieżem długo zwlekał z podjęciem decyzji, liczył, bowiem na pomoc katolickiej Austrii. Tymczasem Hiszpania zagroziła rozwiązaniem wszystkich zakonów a pozostałe dwory burbońskie schizmą.

3.2. Portugalia

W Portugalii za panowania Jana V Jezuici wywierali ogromny wpływ. Zmieniło się to za jego syna Józefa I, który był pod wpływem Markiza de Pombala, który faktycznie rządził państwem. Wykorzystał on patronat królewski uznany w Portugalii przez Benedykta XIV do całkowitego uzależnienia Kościoła od państwa. Natknął się na opór Jezuitów i postanowił ich zniszczyć. Członkowie Towarzystwa Jezusowego byli sukcesywnie usuwani z dworu królewskiego, ze szkół i innych stanowisk. Zamach na życie króla, Pombal przypisał Jezuitom. Następnie zakazał dalszej działalności zakonu na terenie Portugalii, skonfiskował jego dobra, wtrącił do więzienia kilkuset członków i deportował ponad tysiąc do Państwa Kościelnego, wysadzając ich na brzegu morza.

3.3 Hiszpania

Powyższe posunięcia Pombla stały się wzorem dla Hiszpanii. Wówczas tym państwem rządził Ferdynand VI, który uległ wpływowi antyklerykalnego Macanza. Za jego namową król wymógł na Benedykcie XIV w 1753 roku konkordat, który okazał się zgubny dla Kościoła w Hiszpanii. Za Karola III wzmogła się walka przeciw Jezuitom, którzy zostali oskarżeni o podburzanie ludzi do buntów. Proces zakończył się dekretem rozwiązującym Towarzystwo Jezusowe i skazującym jego członków na wygnanie, bez podania powodów usuwał ich ze wszystkich posiadłości Korony Hiszpańskiej i zajmował ich majątki. Wywieziono, więc około 4400 zakonników, a Państwo Kościelne wzbraniało się przyjąć grupę wygnańców z kolonii osadzając ich na Korsyce.

3.4. Państwo Kościelne

Walka rozpoczęła się gdy Benedykt XIV uznał patriarchę lizbońskiego kardynała Francisa de Saldanha, wizytatorem zakonu Jezuitów w Portugalii. Nowy papież Klemens XIV wybrany z przekonaniem, że zniesie zakon Jezuitów ociągał się cztery lata. Poseł francuski kardynał de Bernie z upoważnienia wszystkich dworów burbońskich żądał tego wkrótce po konklawe. Klemens XIV wyraził na to zgodę w liście do króla francuskiego Ludwika XV i hiszpańskiego Karola III, lecz nie podał daty bowiem przeciw kasacji istniała w Rzymie silna opozycja z obawy o straty, jakie poniesie Kościół zwłaszcza w szkolnictwie na misjach. W 1772 roku poseł hiszpański postawił papieżowi ultimatum: jeżeli zakon Jezuitów nie zostanie zniesiony, Hiszpania wypędzi wszystkie zakony. Stanowisko Austrii, która cofnęła zastrzeżenia do kasaty Jezuitów, a nawet sama wkrótce przystąpiła do redukcji klasztorów, przeważyło szalę.

Breve kasacyjne zostało najpierw przekazane monarchom a dopiero w sierpniu 1773 roku opublikowane w Rzymie. Powołano się na prawo papieża do zatwierdzania i znoszenia zakonów. Ogólnikowo przedstawiono błędy Towarzystwa Jezusowego, które przez konflikty z władcami i innymi zakonami stało się winne niepokoju w Kościele. Jest to widoczny znak słabości papiestwa wobec polityki dworów katolickich gdy te wchodziły na teren ściśle kościelny.

Najsurowiej postąpiono z Jezuitami w Państwie Kościelnym, gdzie znajdował się ich dom generalny i gdzie było wielu po wyrzuceniu z Hiszpanii i z Portugalii. Generał zakonu Lorenzo Ricci wraz z kilku współpracownikami został uwięziony i osadzony w Zamku Anioła. Wszczęty przeciw nim proces kanoniczny, wbrew oskarżeniom nie wykazał winy. Generał zmarł w więzieniu podczas procesu, pozostałych zwolniono.

3.5. Polska

Fakt rozwiązania Jezuitów spowodował wielkie poruszenie w społeczeństwie. W Polsce nuncjusz Garampi wręczył kasacyjne breve we IX 1773 roku kanclerzowi Andrzejowi Młodziejowskiemu. Breve znosiło zakon, a jego członkowie po sekularyzacji mogli pracować w różnych dziedzinach życia kościelnego. Podlegli jednak jurysdykcji miejscowych biskupów, do których miały też przejść jezuickie majątki.

Towarzystwo Jezusowe było dość popularne w Polsce, do kraju sprowadził ich biskup warmiński, kardynał Stanisław Hozjusz w 1564 roku. Osiedlił ich w Braniewie, gdzie ufundował im kolegium, z którym połączył Seminarium Duchowne. Jezuici zajmowali się głównie oświatą, kształceniem szlachty. Dlatego jego kasata była wielkim zaskoczeniem i spowodowała ogólny żal. Niemało głosów poselskich, na sejmie podziałowym, a później czteroletnim opowiadało się za zatrzymaniem w Polsce zakonu. Nie była to błaha sprawa dla nuncjusza, który miał z tym wiele kłopotów. Po wielu wysiłkach sejm przyjął wreszcie kasacyjne breve. Powstał jednak problem zarządu wielkimi dobrami jezuickimi. Postanowiono je zużytkować na potrzeby powstającego urzędu Komisji Edukacji Narodowej a eksjezuitów zatrudnić w charakterze nauczycieli17.

Różnie potoczyły się losy byłych Jezuitów. Część z nich została przy szkołach, inni poszli na kapelanów przy dworach lub pełnili funkcje sekretarzy, inni w charakterze duszpasterzy pracowali przy katedrach i kościołach. Znaczna ich część wzięła udział w pracach Komisji Edukacji Narodowej i dobrze zasłużyli się polskiej nauce, oświacie i wychowaniu. Niektórzy z eksjezuitów zostali potem biskupami, jak: Ignacy Raczyński, Adam Naruszewicz, Grzegorz Zacharasiewicz. Wieloma z nich zajął się osobiście Stanisław August wyznaczywszy im beneficja, bądź otoczywszy ich bezpośrednią opieką18.

3.6. Prus. i Rosja

Prusy i Rosja nie zastosowały się do breve Klemensa XIV. Fryderyk II wyrażał zadowolenie, gdy rozprawiano się z Jezuitami w Hiszpanii, jednak on pozostawił ich u siebie ze względu na szkolnictwo. Podobny motyw kierował niewątpliwie Katarzyną II, gdy znaczna ilość Jezuitów po pierwszym rozbiorze Polski pracowała w szkołach na Białorusi. Biskup mohylewski Stanisław Bohusz - Siostrzeńcewicz, podzielał stanowisko imperatorowej i dążył do podporządkowania sobie Jezuitów, zapewniając, że Pius VI wyraził ustnie zgodę na ich istnienie. Stanowisko biskupa Siostrzeńcewicza nie ma żadnego potwierdzenia w źródłach. Papież dopiero w breve z 1801 roku Catolicae fidei uznał formalnie dalsze istnienie Jezuitów w Cesarstwie Rosyjskim. Generałowi rezydującemu w Rosji podporządkowali się kolejno Jezuici z Anglii, Ameryki Północnej i Szwajcarii19 .

Zakończenie

Zniszczenie zakonu przeprowadzone przede wszystkim przez Hiszpanię, Portugalię i Francję, jest jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń w historii Kościoła nowożytnego. Jego wynikiem była dezorganizacja, likwidacja ponad sześciuset domów zakonnych, wyrzucenie na bruk ponad dwudziestu tysięcy zakonników, zamknięcie kilkuset szkół i opuszczenie misji. Mimo to trudno tu mówić o skandalu. Rzeczywiste błędy podkopały zaufanie jakim cieszyło się Towarzystwo Jezusowe. Przerażająca była jednak uległość papieża, który wykonywał to, co narzucały mu mocarstwa światowe.

Rozwiązanie Jezuitów miało rzekomo przywrócić pokój Kościołowi, a wywołało głębokie rozdarcie i osłabienie Kościoła. Ten z kolei został doprowadzony na powrót do podobnego położenia, w jakim znajdował się przed reformacją. Zakon poddał się decyzji papieskiej, a przy jego likwidacji nie obeszło się w Państwie Kościelnym bez krzywdzących nadużyć. Rozwiązaniu Towarzystwa Jezusowego oparła się prawosławna Rosja, protestanckie Prusy, gdzie zakon przetrwał aż do swego odnowienia w 1814 roku.

1 Por. I. Loyola, Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 90

2Por. Tenże, s. 97

3 Zob. I. Loyola, Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 98-99

4 Por. I. Loyola, Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 100

5 Por. H.Tuchle, C.A. Bouman, Historia Kościoła 1500 - 1715, t. 3, s. 109, [b.m. r.],

6 Por. I. Loyola, Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 102

7 Zob. I. Loyola Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 102 -110

8 Zob. H. Tuchle, C. A. Bouman, Historia Koscioła 1500 - 1715, t. 3, s. 109, [b.m. r.]

9 Zob. I. Loyola Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 118

10 Por. M. Banaszak Historia Kościoła Katolickiego, Warszawa 1989, t. 3, s. 93

11 Por. I. Loyola Pisma wybrane 1, Kraków 1968, s. 122

12 Zob. H. Tuchle, C.A. Bouman. Historia Kościoła 1500 - 1715, t. 3, s. 111, [b.m. r.]

13 Por. H. Tuchle, C.A. Bouman, Historia Kościoła 1500 - 1715, t. 3. s. 111, [b.m. r.]

14 Por. B. Kumor . Historia Kościoła, Lublin 2004, t. 5, s. 195

15 Por. M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego, Warszawa 1989, t. 3, s. 108 i 235

16 Por. M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego, Warszawa 1989, t. 3, s. 120

17 Por. M. Banaszak Historia Kościoła Katolickiego, t. 3, Warszawa 1989, s. 139

18 Por. B. Kumor, Historia Kościoła, Lublin 2004, t. 5, s. 225

19 Por. M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego, Warszawa 1989, t. 3, s. 154

 



Zobacz także