Przyczyny upadku pokuty kanonicznej tkwiły w jej strukturze, która odstręczała wiernych. Niezależnie od oficjalnej pokuty, zaczyna szerzyć się nieoficjalna praktyka udzielania pojednania bez publicznego zadośćuczynienia. III Synod w Toledo (582) surowo potępił tę praktykę, która dotarła do Europy dzięki iroszkockim misjonarzom. Rozpowszechniali oni spowiedź indywidualną i pojednanie powtarzalne. Ważna rolę odegrała kultura celtycka, która zakładała wyznanie grzechów przed kapłanem i pokutę(Liber penitentiaris- różne rodzaje pokut w zależności od grzechu). Pokutami praktykowanymi w tym czasie były: pielgrzymki do miejsc świętych, przebywanie w klasztorze, powstrzymywanie się od pożycia małżeńskiego i służby wojskowej, chłosta, surowy i wielodniowy post. Dopiero po wypełnieniu zadośćuczynienia grzesznik otrzymywał przebaczenie i pojednanie. Mógł on już uczestniczyć w Eucharystii, ale nie było publicznego pojednania. Podstawową nowością była powtarzalność pokuty w zależności od potrzeb człowieka. Wyznanie win wiąże się ze wstydem i oskarżeniem siebie- taka jest forma pokuty: confessio staje się synonimem pokuty. Od połowy X wieku upowszechnia się odpuszczanie grzechów bezpośrednio po spowiedzi, a pokuta ograniczona jest do minimum.

Pod koniec XII wieku taryfy pokutne nie są już stosowane, a zadośćuczynienie traci swój uciążliwy charakter. Około XII wieku kończy się proces ewolucji pokuty pierwotnej i powstaje współczesny kształt pokuty. Kulminacyjnym punktem w tej kwestii staje się orzeczenie IV Soboru Laterańskiego (1215), który stawierdza, że przynajmniej raz w roku należy przystąpić do sakramentu pokuty i w okresie wielkanocnym przyjąć Komunię Świętą. Jest to minimum życia chrześcijańskiego. Sobór w Konstancji (1414-1418) potępił poglądy Wiklifa i Husa, którzy uważali, że wyznanie grzechów jest niepotrzebne.

Sobór we Florencji (1438-1447) dokładniej sformułował katolicką naukę o sakramencie pokuty. Pokuta pojmowana jest jako jałmużna. Formą sakramentalną są słowa, które wypowiada kapłan: ja ciebie rozgrzeszam. Szafarzem sakramentu jest kapłan. Skutkiem sakramentu jest odpuszczenie grzechów.

Nauka Soboru Trydenckiego na temat pokuty

Podsumowaniem praktyki spowiedzi jest doktryna Soboru Trydenckiego (1545-1563), który podkreśla związek między chrztem a pokutą. Do Kościoła wchodzimy przez bramę chrztu. Jeśli popełniamy grzechy, powinniśmy stanąć przed trybunałem tego Kościoła. Materią sakramentu są akty penitenta, żal za grzechy, wyznanie grzechów i zadośćuczynienie. Spośród tych aktów najważniejszym jest żal- ból duszy i wstręt do popełnionego grzechu, z postanowieniem nie grzeszenia w przyszłości. Sobór ponadto poucza o żalu doskonałym, czyli z miłości ku Bogu. Taki żal powoduje pojednanie z Bogiem zanim człowiek przystąpi do sakramentu. To pragnienie musi być połączone z chęcią przystąpienia do sakramentu. Konieczne jest również wyznanie kapłanowi podczas spowiedzi wszystkich grzechów ciężkich, z zaznaczeniem okoliczności im towarzyszących. Sobór również kładzie nacisk na zadośćuczynienie, które penitent ma dokonać po spowiedzi. To zadośćuczynienie jest wynagrodzeniem Bożej Sprawiedliwości. Sobór zredukował do minimum społeczny wymiar sakramentu- do chwili sekretnej rozmowy spowiednika i penitenta.

Sakrament pokuty i jego części według aktyalnego „Ordo Paenitentiae"

KPK 1983:

• Szafarzem sakramentu pokuty jest Kapłan (PREZBITER, BISKUP)
• Do ważnego rozgrzeszenia konieczna jest jurysdykcja władzy święceń
• Kapłan jako szafarz jest zarówno sędzią i lekarzem

Kapłan powinien wyznać wszystkie grzechy i okoliczności.

Posługa pojednania dokonuje się:

• Przez Eucharystię
• Przez Słowo Boże
• Przez sakrament chrztu (jeden chrzest na odpuszczenie grzechów)
• Przez sakrament pokuty (źródło pokuty i pojednania)

Trzy formy sprawowania sakramentu pojednania:

1) Obrzęd pojednania pojedynczych penitentów

2) Obrzęd pojednania wielu penitentów, połączony ze spowiedzią i rozgrzeszeniem indywidualnym- nabożeństwo pokutne

3) Obrzęd pojednania wielu penitentów ze spowiedzią i rozgrzeszeniem ogólnym

Obrzęd pojednania jednego penitenta

Jest to zwyczajny sposób pojednania. Wierny świadomy grzechu ciężkiego tylko w ten sposób może dostąpić łaski pojednania z Bogiem. Ta forma pozwala na dłuższą rozmowę penitenta ze spowiednikiem. Kapłan może pełnić funkcję lekarza duszy. Kościół przestrzega, by ta forma celebracji nie stała się rutynową forma sakramentu spowiedzi. Spowiedź jest przede wszystkim relacją z Bogiem. Struktura:

1. Przygotowanie kapłana i penitenta - przede wszystkim przez modlitwę. Spowiednik prosi o światło Ducha Świętego i miłość, zaś penitent robi rachunek sumienia.

2. Przyjęcie penitenta. Spowiednik powinien pozdrowić penitenta miłymi słowami

3. Czytanie Słowa Bożego (punkt teoretyczny), np. Niech Bóg oświeci Twoje serce, abyś szczerze wyznał swoje grzechy.

4. Wyznanie grzechów (nie powinno się przerywać penitentowi) i przyjęcie zadośćuczynienia.

5. Modlitwa penitenta i rozgrzeszenie kapłańskie (absolucja).

6. Dziękczynienie i odesłanie penitenta.

Obrzęd pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem

Warunki korzystania z tej formy pojednania

Sposób ten jest uprzywilejowany w następujących okresach liturgicznych: Adw., Wlk. Post a także w wydarzeniach parafialnych: rekolekcje, misje, I Komunia Św. oraz w innych formach duszpasterstwa specjalistycznego (ruchy).

Sposób korzystania z tej formy pojednania

Liturgia tego sakramentu wg prawa powinna być sprawowana w kościele albo w kaplicy. Spowiedź nie może być przyjmowana poza konfesjonałem (w pojedynczych przypadkach możliwe są wyjątki). Najodpowiedniejszym czasem do sprawowania tej formy sakramentu pokuty jest okres Wlk. Postu (tak mówi Wprowadzenie liturgiczne do obrzędu sakramentu pokuty i pojednania). Wskazane jest kilkakrotne urządzenie tej formy. Dzięki temu nabożeństwu wierni są lepiej przygotowani do przeżycia sakramentu pojednania (szczególnie przez słuchanie Słowa Bożego o miłosierdziu i przebaczeniu). Nabożeństwo pokutne powinno zakończyć się wezwaniem do indywidualnej spowiedzi. Udzielanie rozgrzeszenia ogólnego jest bezprawne (ważne, ale niegodziwe).

Struktura:

1. Po zgromadzeniu się wiernych, kiedy zakończy się pieśń o tematyce pokutnej, kapłan rozpoczyna nabożeństwo (pozdrowienie, zachęta, modlitwa przebłagalna).

2. Liturgia słowa (2 czyt.: ST, psalm, NT, Ew. - teksty do wyboru - Rytuał). Po Ew. kapłan wygłasza homilię, której zamierzeniem jest wezwanie do rachunku sumienia i nawrócenia.

3. Obrzęd pojednania, który rozpoczyna modlitwa powszechna - po akcie pokutnym modlitwa litanijna - szczyt „Ojcze nasz..."

4. Wierni przystępują do indywidualnej spowiedzi i rozgrzeszenia. Gdy penitent wyzna grzechy kapłan nie musi udzielać napomnienia, lecz od razu może przystąpić do nałożenia zadośćuczynienia i rozgrzeszenia (wyjąt: indywidualne przypadki - dodatkowe pytania). Po spowiedzi wszystkich penitentów kapłan wzywa do dziękczynnej modlitwy (pieśń dziękczynna np. kantyk).

5. Obrzęd końcowy z błogosławieństwem kapłana.

Obrzęd pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem

Rozgrzeszenie wielu penitentów bez spowiedzi indywidualnej dozwolone jest tylko w szczególnych przypadkach (Kongregacja Nauki Wiary - zarządzenie z 1972r. zatwierdzone przez Pawła VI - KPK z 1983r.). Są dwa przypadki z możliwością zastosowania absolucji generalnej:

1. Kiedy zagraża niebezpieczeństwo śmierci i brak czasu, aby kapłani mogli wyspowiadać wielu penitentów (np. w wypadku wojny).

2. Gdy istnieje poważna konieczność (np. z uwagi na liczbę penitentów i niedostateczną ilość spowiedników, wobec czego penitenci musieliby przez dłuższy czas pozostawać bez łaski uświęcającej). W świetle nauki Kościoła ta sytuacja może mieć tylko miejsce na misjach.

3. Potrzebne jest pozwolenie ordynariusza miejsca, chyba że zwrócenie się jest niemożliwe, wtedy należy powiadomić o zaistniałym fakcie.

Ocena, czy zachodzą warunki do absolucji ogólnej, należy do biskupa diecezjalnego!!! Z absolucji ogólnej mogą korzystać wszyscy wierni (nawet ci, którzy popełnili grzechy śmiertelne). By skorzystać z absolucji ogólnej konieczne jest spełnienie następujących warunków:

1. Odpowiednia dyspozycja (uświadomienie sobie grzechów i żal za nie).

2. Postanowienie, że we właściwym czasie (quam primum) penitent wyzna wszystkie grzechy ciężkie na spowiedzi indywidualnej.

Powinno się to uczynić przed przyjęciem następnej absolucji generalnej, chyba, że bez własnej winy nie może tego uczynić. Wiernych, którzy pragną przyjąć absolucję generalną należy do tego odpowiednio przygotować. Zachęcić do żalu za grzechy, uświadomić obowiązek spowiedzi indywidualnej, zachęcić do postanowienia poprawy, ewentualnie naprawienia szkody. Obowiązek pouczeń spoczywa na kapłanie, który udziela absolucji generalnej (w wypadku nieznajomości języka może odnieść się do biskupa). KEP orzekła, że w Polsce nie ma potrzeby stosowania tego obrzędu.